1956 dni w okupowanym Turku - historia pewnej ulicy

  • Drukuj zawartość bieżącej strony
  • Zapisz tekst bieżącej strony do PDF
8 października 2022

Wprowadzenie

Wystawa pt.: „Opowieści pewnej ulicy - 1956 dni w okupowanym Turku” powstała w oparciu o unikatowy zbiór około 4 tysięcy oryginalnych negatywów wykonanych przez agendę terenową Kreisbildstelle Turek/Wartheland w czasie okupacji hitlerowskiej, w okresie od października 1941 do grudnia 1943 r. Zbiór pod nazwą „Archiwum Igły” jest jedynym w Polsce (najprawdopodobniej również w Europie) tak obszernym zbiorem fotografii, ukazującym życie codzienne w okupowanym Turku i powiecie tureckim wykonanych przez Niemców.

Zdjęcia zostały uzupełnione przez obszerny zbiór zachowanych kopii lub oryginalnych planów architektonicznych i rysunków stworzonych przez urzędników III Rzeszy, które są znakomitym uzupełnieniem historii zachowanej na kliszach fotograficznych.
Jednym z najbardziej ciekawych elementów wystawy jest film, przygotowany w oparciu o zbiór negatywów „Archiwum Igły”. Wykonany w technice ożywienia fotografii, przeniesie zwiedzających w okres II wojny światowej.

Tło historyczne

W dniu 15 marca 1933 roku na mapie Europy pojawiło się nowe państwo: III Rzesza Niemiecka. Na jego czele stanął Adolf Hitler, który w dniu 30 stycznia
z rąk prezydenta Rzeszy Paula Von Hindenburga otrzymał tekę Kanclerza i misję utworzenia nowego rządu.
Nowy kanclerz w krótkim czasie utworzył rząd złożony z zaufanych ludzi.
Dnia 1 września 1939 roku bez wypowiedzenia wojny siły niemieckie wtargnęły na terytorium państwa polskiego, rozpoczynając tym samym II wojnę światową. Wojsko Polskie choć bardzo dzielne, nie mogło się przeciwstawić silniejszemu Wehrmachtowi, który na zdobytych terenach siał terror wśród miejscowej ludności.
Główne uderzenie na Wielkopolskę prowadziła 8 Armia Niemiecka współpracująca z Luftwaffe, czego efektem było pojawienie się nad Turkiem
w pierwszym dniu wojny niemieckich samolotów bojowych. Już w nocy z dnia 3 na 4 września, broniąca tego rejonu, 25 Dywizja Piechoty Wojska Polskiego otrzymała rozkaz wycofania się w kierunku Koła. Droga prowadziła przez Turek, gdzie czasowo dywizja utworzyła punkt dowodzenia. Jednak już w dniu 5 września, pod silnym naporem wojsk nieprzyjaciela, miasto opuściły ostatnie regularne oddziały Wojska Polskiego. 7 września do Turku wkroczyły pierwsze zmotoryzowane oddziały wroga, jednak dzięki interwencji stacjonującego pod Turkiem 60 Pułku Piechoty, miasto na krótko zostało odbite. W następnych dniach ponownie na ulicach pojawiły się oddziały Wehrmachtu. Ostatnim epizodem walk w mieście było odbicie miasta w nocy
z 11 na 12 września przez oddział podpułkownika Kazimierza Sabatowskiego, który zniszczył niemiecką kolumnę zaopatrzeniową. Po opuszczeniu miasta przez oddziały polskie, dnia 13 września wojska niemieckie ostatecznie zajęły Turek rozpoczynając mroczny okres okupacji hitlerowskiej.
W październiku 1939 roku, po zajęciu Polski przez wojska niemieckie, okupant przeprowadził reformę administracyjną na nowo zajętych ziemiach. W jej wyniku Turek znalazł się w rejencji łódzkiej (Regierung Litzmannstadt), okręgu Rzeszy – Kraj Warty (Reihsgau Wartheland) ze stolicą w Poznaniu (Gauhauptstadt Posen). Namiestnikiem nowo utworzonej prowincji został Artur Greiser. W tym czasie w mieście rozpoczął się okres kształtowania „nowego Turku”.

Nowy Turek – wizja hitlerowskiego miasteczka w Kraju Warty

Opracowaniem planu gospodarczego - inwestycyjnego dla powiatowego miasta Turku w „Kraju Warty”, a także projektu zespołu osiedli mieszkaniowych zajmował się od października 1940 roku do wiosny 1941 roku dyplomowany architekt-inżynier Hans von Mayenburg (lub Meyenburg?), zamieszkały w Dreźnie. Nadzór nad sporządzaniem planu ogólnego zagospodarowania miasta oraz planu osiedla mieszkaniowego w rejonie obecnych ulic Kączkowskiego i Składkowskiego sprawował z urzędu architekt i urbanista rządowy, pochodzący z Hannoveru Wolfgang Rauda (1971-1971), pracujący na obszarze rejencji łódzko-kaliskiej z siedzibą w Łodzi (Regierungsbezirk Litzmannstadt) jako Regierungsbaurat. Kolejny organ nadzoru zaangażowany w prace projektowe w Turku reprezentował Oberbaurat Hohn z Poznania. Hohn w 1941 roku korygował plany von Mayenburga dla zachodniej części miasta. Rysunki architektoniczne i plany urbanistyczne, były także sporządzane w latach 1940-1944 przez Powiatowy Urząd Budowlany (Kreisbauamt) oraz przez projektantów zewnętrznych w ramach zleceń hitlerowskiej administracji w "Kraju Warty" – Warthegau.
Należy podkreślić, że projekty i inwestycje w podbitym mieście inicjował i skrupulatnie nadzorował ambitny landrat, SS-man Fritz Klemm, nieustannie zmagający się z brakiem materiałów, środków czy siły roboczej do prac budowlanych w Turku. Architektem powiatowym w mieście w latach II wojny światowej był najpierw Hans Neusser (do połowy 1940) a następnie Hans (lub Alfred?) Gericke (lub Gerike), szef Kreisbauaumtu, mieszczącego się
w dawnej hali produkcyjnej spółdzielni „Tkacz”. Pod jego kierownictwem pracował zespół kilkunastu osób – techników, inżynierów, kreślarzy, pomocnic i pomocników. Architektem miejskim (Stadtbaumeister) w Turku czasów okupacji był Lambert (lub Lambertz).

Kilka uwag na temat hitlerowskich planów przebudowy Turku

Władze hitlerowskie przewidywały dla Turku rolę prowincjonalnego miasteczka administracyjnego. Wedle niekompletnego i niepodpisanego audytu stanu powiatu z 1940 roku Turek należał do grona zacofanych i niedorozwiniętych miasteczek, pozbawionych wodociągów, kanalizacji, większego przemysłu czy dostępu do kolei oraz dobrych dróg. Projektowane na zlecenie władz niemieckich kierunki architektonicznych i urbanistycznych przekształceń opierały się na założeniu, że w przyszłości Turek będzie nadal stolicą powiatu, licząc około 10 000 nowych, niemieckich mieszkańców. Myślano głównie o ideologicznej asymilacji przesiedleńców o niemieckich korzeniach z ZSRR (z terenów Estonii, Łotwy, Litwy), Wołynia oraz Galicji którzy mieli się zintegrować z potomkami lokalnych społeczności, przybyłych w XVIII-XIX wieku w okolice Turku głównie z krajów niemieckich w czasie emigracji zarobkowej. Zarówno Volksdeutschów, jak i Reichsdeutschów zamierzano włączyć w hitlerowską propagandę „niemieckiej misji cywilizacyjnej na Wschodzie” i poddać gruntownie zaplanowanemu eksperymentowi społecznemu, w którego efekcie powstać miało „niemieckie społeczeństwo Kraju Warty”.

Rola Turku w koncepcji przestrzennej powiatu

Turek traktowano prawdopodobnie jako centrum administracji hitlerowskiej w powiecie, siedzibę głównych urzędów, partii hitlerowskiej i licznych organizacji paramilitarnych czy wojskowych, centralę wykonywania hitlerowskich polityk władzy pod egidą NSDAP. Wedle zachowanej koncepcji opracowanej przez Biuro Ładu Przestrzennego i Planowania Krajowego (Raumordnung Und Landesplanung), miasto leżeć miało nadal na przecięciu zmodernizowanych w oparciu o istniejące szosy szlaków komunikacyjnych – dróg z Kalisza do Koła i Konina do Łodzi oraz Sieradza, a także kolei wąskotorowej z Konina do Uniejowa, wiodącej przez Tuliszków i Psary.

Niemiecki-hitlerowski Turek: nowoczesne miasto na fundamencie Zagłady

Kształt urbanistyczny miasta w dokumencie z 1940 roku (zapewne jego autorem był landrat F. Klemm?) oceniano jako korzystny, dogodny do przebudowy. Istniejącą zabudowę i dziedzictwo historyczne Turku zamierzano jednak poddać manipulacji i zagładzie: większość zabudowy zburzyć, albo przebudować w bardzo daleko idący sposób. Prawdopodobnie planowano zachowanie jedynie kamienic i budowli wokół dwóch centralnych placów – rynku (Adolf Hitler Platz, obecnie Plac Wojska Polskiego) oraz nowego rynku (Robert Koch Platz, obecnie Plac H. Sienkiewicza), ale zamierzano je niemal całkowicie przebudować, zmieniając stylistykę fasad, proporcje, wysokość dachów, burząc zabudowę podwórek. Należy zaznaczyć, że niejasne pozostają zamiary względem kościoła NSPJ.

Poza centralnymi placami wyburzenia objęłyby zapewne właściwie cały obszar zurbanizowany Turku, który zamierzano stopniowo „wyczyścić”
i zagospodarować zupełnie od nowa. Zachowane (przynajmniej w części) miałyby jednak zostać enklawy z dawnymi domami tkaczy i rękodzielników, które to uznawano za domostwa „niemieckich osadników” i przykłady „niemieckiego budownictwa”. Po wymordowaniu Żydów i „ewakuacji” innych mieszkanek i mieszkańców Turku poza granice „Wielkiej Rzeszy” znikać miały związane z nimi miejsca – świątynie, domy, sklepy, ogrody, kształt działek i parcel.

Jest kolejny dzień w okupowanym Turku…

Galeria

  • Powiększ zdjęcie Architektura w okupowanym Turku

    Architektura w okupowanym Turku

  • Powiększ zdjęcie Architektura w okupowanym Turku

    Architektura w okupowanym Turku

  • Powiększ zdjęcie Architektura w okupowanym Turku

    Architektura w okupowanym Turku

  • Powiększ zdjęcie Architektura w okupowanym Turku

    Architektura w okupowanym Turku

  • Powiększ zdjęcie Architektura w okupowanym Turku

    Architektura w okupowanym Turku

  • Powiększ zdjęcie Czarnomorcy w Turku

    Czarnomorcy w Turku

  • Powiększ zdjęcie Czarnomorcy w Turku

    Czarnomorcy w Turku

  • Powiększ zdjęcie Handel w okupowanym Turku

    Handel w okupowanym Turku

  • Powiększ zdjęcie Handel w okupowanym Turku

    Handel w okupowanym Turku

  • Powiększ zdjęcie Inwestycje niemieckie w okupowanym Turku

    Inwestycje niemieckie w okupowanym Turku

  • Powiększ zdjęcie Niemieckie inwestycje w okupowanym Turku

    Niemieckie inwestycje w okupowanym Turku

  • Powiększ zdjęcie Losy turkowskich żydów

    Losy turkowskich żydów

  • Powiększ zdjęcie Losy turkowskich żydów

    Losy turkowskich żydów

  • Powiększ zdjęcie Niemieckie organizacje paramilitarne w okupowanym Turku

    Niemieckie organizacje paramilitarne w okupowanym Turku

  • Powiększ zdjęcie Niemieckie organizacje paramilitarne w okupowanym Turku

    Niemieckie organizacje paramilitarne w okupowanym Turku

  • Powiększ zdjęcie Niemieckie uroczystości w okupowanym Turku

    Niemieckie uroczystości w okupowanym Turku

  • Powiększ zdjęcie Urzędy w okupowanym Turku

    Urzędy w okupowanym Turku

  • Powiększ zdjęcie Urzędy w okupowanym Turku

    Urzędy w okupowanym Turku

  • Powiększ zdjęcie Urzędy w okupowanym Turku

    Urzędy w okupowanym Turku

  • Powiększ zdjęcie Urzędy w okupowanym Turku

    Urzędy w okupowanym Turku

  • Powiększ zdjęcie Panorama Turku w okresie okupacji

    Panorama Turku w okresie okupacji

  • Powiększ zdjęcie Panorama Turku w okresie okupacji

    Panorama Turku w okresie okupacji

  • Powiększ zdjęcie Transport w okupowanym Turku

    Transport w okupowanym Turku

  • Powiększ zdjęcie Życie codzienne Niemców w Turku

    Życie codzienne Niemców w Turku

  • Powiększ zdjęcie Życie codzienne Niemców w Turku

    Życie codzienne Niemców w Turku

  • Powiększ zdjęcie Życie codzienne Polaków w okresie okupacji

    Życie codzienne Polaków w okresie okupacji

  • Powiększ zdjęcie Życie codzienne Polaków w okresie okupacji

    Życie codzienne Polaków w okresie okupacji

  • Powiększ zdjęcie Życie codzienne Polaków w okresie okupacji

    Życie codzienne Polaków w okresie okupacji

  • Powiększ zdjęcie Życie codzienne Polaków w okresie okupacji

    Życie codzienne Polaków w okresie okupacji

  • Powiększ zdjęcie Życie codzienne Polaków w okresie okupacji

    Życie codzienne Polaków w okresie okupacji